Substantiw

z Kitakija

Wersija z 18:00, 16. jun 2011 (Žórło wobhladać) WikiSysop (diskusija | přinoški) (→Apudmeteblaj vortoj / nàbi-détatvari sónori: přełožk) ← Předchadna změna		Aktualna wersija wot 18:02, 16. jun 2011 (Žórło wobhladać) WikiSysop (diskusija | přinoški) S (interwiki)
Rjadka 266:		Rjadka 266:
	|}		|}
	[[Kategorija:Słowna družina]]		[[Kategorija:Słowna družina]]
		+
		+	[[eo:Substantivo]]

---

Aktualna wersija wot 18:02, 16. jun 2011

Wobsah 1 Přiznamjenja 2 Rozdźěle / únsuri 2.1 Zwěrjata a čłowjekojo / êlukori va gúmori 2.2 Rostliny / zóltukori 3 Słowa kotrež móžeja pódla toho stać / nàbi-détatvari sónori 4 Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori

Přiznamjenja

Jeho wažniše přiznamjo je skłonjujomnosć, kotrež so ze sufiksami stanje. Eksistuja tři typow skłonjowanskich sufiksow: jedyn za čisło, a jedyn za pad. Třeći typ sufiksa faktisce je konjugaciski, dokelž wupraji čas.

Nimo toho substantiw móže jedyn ze sćěhowacych kóncowkow měć:

kóncowka	ród	modele
-i	žónski	Sans.: -ī/-nī, Rom.: -i/-ni; Malt.: -i (#1); Kvn.: -i (#2)
-o	neutralny	Sl.: -o #3
-u	muski	Div.: -u (#4); Malt.: -u (#5); Kvn.: -u (#6), Klk.: -u (#7)

Jenož mało nimaja tajku wokalnu kóncowku. Ale słowotwórba móže činić, zo samo wone přijimuja znajmjeńša njeneutralnu kóncowku zo by ród wuprajić. Na př.: kaw "howjado" > káwi "kruwa".

Za čas nałožowanja słowotwórboweho systema so móže změna roda stać.

Rozeznawanje rodow so je za čas wuwića Kitakšćiny změniło.

Rozdźěle / únsuri

Zwěrjata a čłowjekojo / êlukori va gúmori

Jeli dźe w zdónku wo žiwoch kotryž so po splahu rozeznawa (na př. kóń, pos a.d.), bazowa forma kónči na -o (Wona jenož naspomni družinu), forma na -i je žónska a forma na -u je muska po splahu potrjecheneho bytosće (zwěrjo abo čłowjek). Forma za potomnika so twori z pomocu sufiksa -ok-, na př.: ádvo "kóń" > ádvoko "žrěbjo". Jeli je trěbno, tež tu je móžno rozeznawać po splahu, kaž před tym naspomnjene.

Rostliny / zóltukori

Jeli dźe wo rostliny, je móžno rozeznawać mjez rostlinami a jich płodami. To so po štyrimi wašnjemi stanje.

1. Słowo za rostlinu kónči na -i abo -u, a potrjecheny płód kónči na -o, na př.:

Bazowa forma	Woznam	Wotwodźenska forma	Woznam	Etymon
kílni	dub	kílno	žołdź	Arm.: kalin (gen.) kalnoy; kalni; Lit.: gylė, gìlė, St.Pr.: gile
indímu	citronowc	indímo	citrona	Knjr.: indimu
icúŋi	oranžowc	icúŋo	oranža	Knjr.: icunga

1. Słowo za płód kónči na jednym z móžnych kóncowkow. Potom słowo za rostlinu so twori z pomocu sufiksa -ilć- (z Snč.: -íłč). Płód njerosće na štomje, ale na kerku abo něčo tajke.

Bazowa forma	Woznam	Wotwodźenska forma	Woznam	Etymon
málseŋi	holanska jahodka	málseŋ-ilći	kerk z holanskimi jahodkami	Snĉ.: mal´sëŋ / mal´sëŋíłč
kémkwi	kosmačka	kémkw-ilći	kosmačkowc	Snč.: qemk´w / qemk´wíłč
tílkwo	truskalca	tílkw-ilćo	truskalcowa rostlina	Snĉ.: t´il´ëqw / t´il´ëqwíłč
rétki	rjetkej	rétk-ilći	rjetkej (rostlina)	Cig.: retka (Pl.) retki
pápu	bob	páp-ilću	buna	Fin.: papu
brámlu	ćernjowka	bráml-ilću	ćernjowc	Skot.: brammle [braml]
malíni	malena	malín-ilći	malenowc	Rus.: малина [malina]
pómsi	tomata	póms-ilći	tomatowc	wun.

1. Słowo za płód kónči na -o. Rostlina so twori z pomocu -púmu "štom" abo podobneje zestajenki.

Bazowa forma	Woznam	Wotwodźenska forma	Woznam	Etymon
áplo	jabłuko	àplo-púmu	jabłučina	Pld.: Appel

1. Baza je płód, kotryž rosće na štomje. Rostlina so twori z -aswu (z: Ačum.: aswu 'tree')

Bazowa forma	Woznam	Wotwodźenska forma	Woznam	Etymon
áplo	jabłuko	ápl-aswu	jabłučina	Pld.: Appel
bátili	slowka	bátil-àswu	slowčina	Ačum.: batdi; batdilóo

Słowa kotrež móžeja pódla toho stać / nàbi-détatvari sónori

Indefinitny artikl njeeksistuje; eksistuje jenož definitny artikl tla za wšě splahi, pady a čisła. Wón přeco steji před potrjechenym substantiwom. Jenož so móže wotwodźenki na -a njebazoweho tabeloweho pronomena, numerala a adjektiwa w tu naspomnjenym slědźe mjez to sadźić, na př.:

tla kum tlústari peosori	tři tołste psy
tla témilanari śaś kárari mícori	tudyše šěsć čornych kóčkow

Jeli prědku steji tabelowy pronomen na -e abo -a kaž na př. téme, núje, kve, náne, jóŋke abo téma, núja, kva, nána resp. jóŋka, potom ženje so njemóže artikl wužiwać, na př..:

téme gúrda gójro	tute hrozne dźěćo
kveri pit láwl-ajpari línturi	kotre pjeć rady spěwacych ptakow

Samsnje tež artikl ženje njesteji při wužiću někajkeho posesiwneho pronomena, na př.:

múde míci tenjáwka	moja kóčka mjawča
énsaj múa zívajko	w mojim bydlenju

Adjektiw tež móže sćěhować, ale tabelowe pronomeny téme hač jóŋka, numeral a artikl tla ženje njemóžeja, na př.

tla gao íśiri tlústimari	dźewjeć pumpatych žonow
núje mója bámbo cádla	tute rjane dźěćo syte

Nimo horjeka naspomnjenych słowow tež prepozicije jako subklasa apozicijow steja před potrjechenym substantiwom, na př.:

úpsaj tla àplo-púmu	na jabłučinje
béjsaj tla gjúpa pójku	při hłupym hólcu

Ale postpozicije jako druha subklasa apozicijow přeco dyrbja po substantiwje sćěhować, kotryž potom so w postpozitiwje jewi, na př.:

vípsal góril úpvosaj	na wysokim mosće
kum díparil tóvuril béjvosaj	př třoch hłubokich jězorach

PŘI: Ty wěsće sy tu dohladał, zo w tajkich padach słowoslěd Kitakšćiny scyła wjace njeje podobna k Esperantiskemu abo serbskemu. To scyła je typiska za tajke konstrukcije, kotrychž model so w finougriskich, turkskich a druhich aglutinowacych rěčacj jewi.

Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori

	słowa	synonimy	esperantsce	serbsce	etymon
1.	átah	bápu, tátu	patro, paĉjo	nan, papa, nank	Hur.: at'aj, Ur.: atë, Gt.: atta, Het.: attas, Gr.: atta, Lat.: atta, Alb.: atë, …
2.	doj	cúi	paro	par	Vj.: đôi
3.	feŋ	dáku, wádo	danko	dźak	Jendźel.: thank
4.	kaw (<kaú)		bovo	howjado	Jendźel.: cow, Sur.: kaw, Pld.: Kauh
5.	vôvaw	peóso	hundo, hundeto	pos, psyk	Něm.: Wauwau