Substantiw
z Kitakija
Wobsah |
Přiznamjenja
Jeho wažniše přiznamjo je skłonjujomnosć, kotrež so ze sufiksami stanje. Eksistuja tři typow skłonjowanskich sufiksow: jedyn za čisło, a jedyn za pad. Třeći typ sufiksa faktisce je konjugaciski, dokelž wupraji čas.
Nimo toho substantiw móže jedyn ze sćěhowacych kóncowkow měć:
| kóncowka | ród | modele |
|---|---|---|
| -i | žónski | Sans.: -ī/-nī, Rom.: -i/-ni; Malt.: -i (#1); Kvn.: -i (#2) |
| -o | neutralny | Sl.: -o #3 |
| -u | muski | Div.: -u (#4); Malt.: -u (#5); Kvn.: -u (#6), Klk.: -u (#7) |
- #1: vuci "hłós"
- #2: W quendi 'Elbenfrau', aini 'Heilige', heri 'Herrin, Frau', tári 'Königin'
- #3: Rus.: вино [vino], Pl./Sor.: wino, Čěsk./Słwk.: vino
- #4: Gt.: sunus, Lit.: sūnùs, Sans.: sūnus, St.Jendźel./Frs./Pld./St.Něm.: sunu "syn"; Germ.: magu 'Sohn'
- #5: seklu "lětstotk"
- #6: W quendu 'Elbenmann', ainu 'Heiliger', heru 'Herr, Meister', hanu 'Männchen, Mann'
- #7: manu "muž", abu "ja", ebu "ty", ibu "wón", su "so" Rěč wunamakana wot Markus Heupel
Jenož mało nimaja tajku wokalnu kóncowku. Ale słowotwórba móže činić, zo samo wone přijimuja znajmjeńša njeneutralnu kóncowku zo by ród wuprajić. Na př.: kaw "howjado" > káwi "kruwa".
Za čas nałožowanja słowotwórboweho systema so móže změna roda stać.
Rozeznawanje rodow so je za čas wuwića Kitakšćiny změniło.
Rozdźěle / únsuri
Zwěrjata a čłowjekojo / êlukori va gúmori
Jeli dźe w zdónku wo žiwoch kotryž so po splahu rozeznawa (na př. kóń, pos a.d.), bazowa forma kónči na -o (Wona jenož naspomni družinu), forma na -i je žónska a forma na -u je muska po splahu potrjecheneho bytosće (zwěrjo abo čłowjek). Forma za potomnika so twori z pomocu sufiksa -ok-, na př.: ádvo "kóń" > ádvoko "žrěbjo". Jeli je trěbno, tež tu je móžno rozeznawać po splahu, kaž před tym naspomnjene.
Rostliny / zóltukori
Jeli dźe wo rostliny, je móžno rozeznawać mjez rostlinami a jich płodami. To so po štyrimi wašnjemi stanje.
- Słowo za rostlinu kónči na -i abo -u, a potrjecheny płód kónči na -o, na př.:
| Bazowa forma | Woznam | Wotwodźenska forma | Woznam | Etymon |
|---|---|---|---|---|
| kílni | dub | kílno | žołdź | Arm.: kalin (gen.) kalnoy; kalni;
Lit.: gylė, gìlė, St.Pr.: gile |
| indímu | citronowc | indímo | citrona | Knjr.: indimu |
| icúŋi | oranžowc | icúŋo | oranža | Knjr.: icunga |
- Słowo za płód kónči na jednym z móžnych kóncowkow. Potom słowo za rostlinu so twori z pomocu sufiksa -ilć- (z Snč.: -íłč). Płód njerosće na štomje, ale na kerku abo něčo tajke.
| Bazowa forma | Woznam | Wotwodźenska forma | Woznam | Etymon |
|---|---|---|---|---|
| málseŋi | holanska jahodka | málseŋ-ilći | kerk z holanskimi jahodkami | Snĉ.: mal´sëŋ / mal´sëŋíłč |
| kémkwi | kosmačka | kémkw-ilći | kosmačkowc | Snč.: qemk´w / qemk´wíłč |
| tílkwo | truskalca | tílkw-ilćo | truskalcowa rostlina | Snĉ.: t´il´ëqw / t´il´ëqwíłč |
| rétki | rjetkej | rétk-ilći | rjetkej (rostlina) | Cig.: retka (Pl.) retki |
| pápu | bob | páp-ilću | buna | Fin.: papu |
| brámlu | ćernjowka | bráml-ilću | ćernjowc | Skot.: brammle [braml] |
| malíni | malena | malín-ilći | malenowc | Rus.: малина [malina] |
| pómsi | tomata | póms-ilći | tomatowc | wun. |
- Słowo za płód kónči na -o. Rostlina so twori z pomocu -púmu "štom" abo podobneje zestajenki.
| Bazowa forma | Woznam | Wotwodźenska forma | Woznam | Etymon |
|---|---|---|---|---|
| áplo | jabłuko | àplo-púmu | jabłučina | Pld.: Appel |
- Baza je płód, kotryž rosće na štomje. Rostlina so twori z -aswu (z: Ačum.: aswu 'tree')
| Bazowa forma | Woznam | Wotwodźenska forma | Woznam | Etymon |
|---|---|---|---|---|
| áplo | jabłuko | ápl-aswu | jabłučina | Pld.: Appel |
| bátili | slowka | bátil-àswu | slowčina | Ačum.: batdi; batdilóo |
Apudmeteblaj vortoj / nàbi-détatvari sónori
Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita tla por ĉiuj genroj, kazoj kaj nombroj. Ĝi ĉiam staras antaŭ la koncerna substantivo. Nur interŝoveblas derivaĵoj je -a de nebaza tabelpronomo, numeralo kaj adjektivo en la ĉi-menciita sekvo, ekz.:
| tla kum tlústari peosori | la tri dikaj hundoj |
| tla témilanari śaś kárari mícori | la ĉi-tieaj ses nigraj katoj |
Se antaŭiras tabelpronomo je -e aŭ -a kiel téme, núje, kve, náne, jóŋke aŭ téma, núja, kva, nána resp. jóŋka neniam uzeblas la artikolo, ekz.:
| téme gúrda gójro | ĉi tiu malbela infanaĉo |
| kveri pit láwl-ajpari línturi | kiuj kvin kantemaj birdoj |
Same ankaŭ la artikolo neniam staras ĉe uzado de iu posesiva pronomo, ekz.:
| múde míci tenjáwka | mia katino miaŭas |
| énsaj múa zívajko | en mia loĝejo |
La adjektivo ankaŭ povas sekvi, la tabelpronomoj téme ĝis jóŋka, la numeralo kaj la artikolo tla neniam, ekz.
| tla gao íśiri tlústimari | la naŭ virinoj diketa |
| núje mója bámbo cádla | tiu bela infano sata |
Krom la supre menciitaj vortoj ankaŭ prepozicioj kiel subklaso de la apozicioj staras antaŭ la koncerna substantivo, ekz.:
| úpsaj tla àplo-púmu | sur la pom-arbo |
| béjsaj tla gjúpa pójku | ĉe la stulta knabo |
Sed postpozicioj kiel alia subklaso de apozicioj ĉiam devas sekvi post substantivo, kiu tiam aperas en la postpozitivo, ekz.:
| vípsal góril úpvosaj | sur la alta monto |
| kum díparil tóvuril béjvosaj | ĉe tri profundaj lagoj |
RIM: Vi certe rimarkis ĉi tie, ke en tiaj kazoj la vortsekvo de la Kitaka tute ne plu similas al la Esperanta. Tio tute tipas por tiaj konstruoj, kies modelo aperas en finnougraj, tjurkaj kaj aliaj aglutinaj lingvoj.
Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori
| słowa | synonimy | esperantsce | serbsce | etymon | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | átah | bápu, tátu | patro, paĉjo | nan, papa, nank | Hur.: at'aj, Ur.: atë, Gt.: atta, Het.: attas,
Gr.: atta, Lat.: atta, Alb.: atë, … |
| 2. | doj | cúi | paro | par | Vj.: đôi |
| 3. | feŋ | dáku, wádo | danko | dźak | Jendźel.: thank |
| 4. | kaw (<kaú) | bovo | howjado | Jendźel.: cow, Sur.: kaw, Pld.: Kauh | |
| 5. | vôvaw | peóso | hundo, hundeto | pos, psyk | Něm.: Wauwau |
