Substantiw

z Kitakija

(rozdźěl mjez wersijomaj)
Dźi do: Nawigacija, Pytać
(→Distingoj / únsuri)
S (interwiki)
 
(Přirunanje wersijow zapřija 27 mjez nimaj ležacych wersijow.)
Rjadka 1: Rjadka 1:
-
== Trajtoj ==
+
== Přiznamjenja ==
-
Ĝia plej grava trajto estas la deklinacieblo, kiu okazas per sufiksoj laŭ sekva-ĉapitra sistemo. Ekzistas tri tipoj de deklinaciaj sufiksoj: unu por la numero, kaj unu por la kazo. Tria tipo de sufikso fakte estas konjugacia, ĉar ĝi esprimas tempon.
+
Jeho wažniše přiznamjo je skłonjujomnosć, kotrež so ze sufiksami stanje. Eksistuja tři typow  skłonjowanskich sufiksow: jedyn za [[čisło]], a jedyn za [[pad]]. Třeći typ sufiksa faktisce je konjugaciski, dokelž wupraji [[nominalny časowy morfem|čas]].
-
Krome substantivo povas havi unu el la jenaj finaĵoj:
+
Nimo toho substantiw móže jedyn ze sćěhowacych kóncowkow měć:
-
{| border="1"
+
{| class="prettytable"
-
! finaĵo
+
! kóncowka
-
! genro
+
! ród
-
! modeloj
+
! modele
|-
|-
| -i
| -i
-
| ingenra
+
| žónski
| Sans.: -ī/-nī, Rom.: -i/-ni; Malt.: -i (#1); Kvn.: -i (#2)
| Sans.: -ī/-nī, Rom.: -i/-ni; Malt.: -i (#1); Kvn.: -i (#2)
|-
|-
| -o
| -o
-
| neŭtra
+
| neutralny
| Sl.: -o  #3
| Sl.: -o  #3
|-
|-
| -u
| -u
-
| virgenra
+
| muski
| Div.: -u (#4); Malt.: -u (#5); Kvn.: -u (#6), Klk.: -u (#7)
| Div.: -u (#4); Malt.: -u (#5); Kvn.: -u (#6), Klk.: -u (#7)
|}
|}
-
<ul class="aldono">
+
{{Komentar
-
<li>#1: vuci "voĉo"</li>
+
|tekst1=#1: vuci "hłós"
-
<li>#2: En quendi 'Elbenfrau', aini 'Heilige', heri 'Herrin, Frau', tári 'Königin'</li>
+
|tekst2=#2: W quendi 'Elbenfrau', aini 'Heilige', heri 'Herrin, Frau', tári 'Königin'
-
<li>#3: Rus.: вино [vino], Pl./Sor.: wino, Ĉeĥ./Slvk.: vino</li>
+
|tekst3=#3: Rus.: вино [vino], Pl./Sor.: wino, Čěsk./Słwk.: vino
-
<li>#4: Gt.: sunus, Lit.: sūnùs, Sans.: sūnus, Mn.Angl./Frs./Pld./A.Ger.: sunu "filo"; Ĝerm.: magu 'Sohn'</li>
+
|tekst4=#4: Gt.: sunus, Lit.: sūnùs, Sans.: sūnus, St.Jendźel./Frs./Pld./St.Něm.: sunu "syn"; Germ.: magu 'Sohn'
-
<li>#5: seklu "jarcento"</li>
+
|tekst5=#5: seklu "lětstotk"
-
<li>#6: En quendu 'Elbenmann', ainu 'Heiliger', heru 'Herr, Meister', hanu 'Männchen, Mann'</li>
+
|tekst6=#6: W quendu 'Elbenmann', ainu 'Heiliger', heru 'Herr, Meister', hanu 'Männchen, Mann'
-
<li>#7: manu "viro", abu "mi", ebu "ci", ibu "li", su "si" Lingvo inventita de Markus Heupel</li>
+
|tekst7=#7: manu "muž", abu "ja", ebu "ty", ibu "wón", su "so" Rěč wunamakana wot Markus Heupel
-
</ul>
+
}}
-
Nur malmultaj ne havas tian vokalan finaĵon. Sed la vortfarado povas kaŭzi, ke eĉ ili alprenas almenaŭ mal-neŭtran finaĵon por esprimi genron. Ekz.: kaw "bovo" > káwi "bovino".
+
Jenož mało nimaja tajku wokalnu kóncowku. Ale słowotwórba móže činić, zo samo wone přijimuja znajmjeńša njeneutralnu kóncowku zo by ród wuprajić. Na př.: kaw "howjado" > káwi "kruwa".
-
Dum la aplikado de la vortfara sistemo povas okazi ŝanĝiĝo de la genro.
+
Za čas nałožowanja słowotwórboweho systema so móže změna roda stać.
-
La genrodistingo ŝanĝiĝis dum la evoluo de la Kitaka lingvo.
+
Rozeznawanje rodow so je za čas wuwića Kitakšćiny změniło.
-
== Distingoj / únsuri ==
+
== Rozdźěle / únsuri ==
-
=== Bestoj kaj homoj / êlukori va gúmori ===
+
=== Zwěrjata a čłowjekojo / êlukori va gúmori ===
-
Se temas en la radiko pri vivaĵo distinganta seksojn (ekz. ĉevalo, hundo k.a.), la baza formo finiĝas je -o (Ĝi nur mencias la specon), la formo je -i estas ina kaj la formo je -u estas vira laŭ la sekso de la koncerna estaĵo (besto aŭ homo). La formo por ido estas farata per la sufikso -ok-, ekz.: ádvo "ĉevalo" > ádvoko "ĉevalido". Se necesas, ankaŭ ĉi tie eblas distingi laŭ la sekso, kiel antaŭe menciita.
+
Jeli dźe w zdónku wo žiwoch kotryž so po splahu rozeznawa (na př. kóń, pos a.d.), bazowa forma kónči na -o (Wona jenož naspomni družinu), forma na -i je žónska a forma na -u je muska po splahu  potrjecheneho bytosće (zwěrjo abo čłowjek). Forma za potomnika so twori z pomocu sufiksa -ok-, na př.: ádvo "kóń" > ádvoko "žrěbjo". Jeli je trěbno, tež tu je móžno rozeznawać po splahu, kaž před tym naspomnjene.
-
=== Plantoj / zóltukori ===
+
 
-
Se temas pri plantoj, eblas distingi inter planto kaj ties frukto. Tio okazas laŭ kvar manieroj.
+
=== Rostliny / zóltukori ===
 +
Jeli dźe wo rostliny, je móžno rozeznawać mjez rostlinami a jich płodami. To so po štyrimi wašnjemi  stanje.
 +
 
 +
#Słowo za rostlinu kónči na -i abo -u, a potrjecheny płód kónči na -o, na př.:
 +
 
 +
{| class="prettytable"
 +
! Bazowa forma
 +
! Woznam
 +
! Wotwodźenska forma
 +
! Woznam
 +
! Etymon
 +
|-
 +
| kílni
 +
| dub
 +
| kílno
 +
| žołdź
 +
| Arm.: kalin (gen.) kalnoy; kalni;
 +
Lit.: gylė, gìlė, St.Pr.: gile
 +
|-
 +
| indímu
 +
| citronowc
 +
| indímo
 +
| citrona
 +
| Knjr.: indimu
 +
|-
 +
| icúŋi
 +
| oranžowc
 +
| icúŋo
 +
| oranža
 +
| Knjr.: icunga
 +
|}
 +
 
 +
#Słowo za płód kónči na jednym z móžnych kóncowkow. Potom słowo za rostlinu so twori z pomocu  sufiksa -ilć- (z Snč.: -í&#322;č). Płód njerosće na štomje, ale na kerku abo něčo tajke.
 +
 
 +
{| class="prettytable"
 +
! Bazowa forma
 +
! Woznam
 +
! Wotwodźenska forma
 +
! Woznam
 +
! Etymon
 +
|-
 +
| málseŋi
 +
| holanska jahodka
 +
| málseŋ-ilći
 +
| kerk z holanskimi jahodkami
 +
| Snĉ.: mal´sëŋ / mal´sëŋí&#322;č
 +
|-
 +
| kémkwi
 +
| kosmačka
 +
| kémkw-ilći
 +
| kosmačkowc
 +
| Snč.: qemk´w / qemk´wí&#322;č
 +
|-
 +
| tílkwo
 +
| truskalca
 +
| tílkw-ilćo
 +
| truskalcowa rostlina
 +
| Snĉ.: t´il´ëqw / t´il´ëqwí&#322;č
 +
|-
 +
| rétki
 +
| rjetkej
 +
| rétk-ilći
 +
| rjetkej (rostlina)
 +
| Cig.: retka (Pl.) retki
 +
|-
 +
| pápu
 +
| bob
 +
| páp-ilću
 +
| buna
 +
| Fin.: papu
 +
|-
 +
| brámlu
 +
| ćernjowka
 +
| bráml-ilću
 +
| ćernjowc
 +
| Skot.: brammle [braml]
 +
|-
 +
| malíni
 +
| malena
 +
| malín-ilći
 +
| malenowc
 +
| Rus.: малина [malina]
 +
|-
 +
| pómsi
 +
| tomata
 +
| póms-ilći
 +
| tomatowc
 +
| [[wunamakany|wun.]]
 +
|}
 +
#Słowo za płód kónči na -o. Rostlina so twori z pomocu -púmu "štom" abo podobneje zestajenki.
 +
{| class="prettytable"
 +
! Bazowa forma
 +
! Woznam
 +
! Wotwodźenska forma
 +
! Woznam
 +
! Etymon
 +
|-
 +
| áplo
 +
| jabłuko
 +
| àplo-púmu
 +
| jabłučina
 +
| Pld.: Appel
 +
|}
 +
#Baza je płód, kotryž rosće na štomje. Rostlina so twori z -aswu (z: Ačum.: aswu 'tree')
 +
{| class="prettytable"
 +
! Bazowa forma
 +
! Woznam
 +
! Wotwodźenska forma
 +
! Woznam
 +
! Etymon
 +
|-
 +
| áplo
 +
| jabłuko
 +
| ápl-aswu
 +
| jabłučina
 +
| Pld.: Appel
 +
|-
 +
| bátili
 +
| slowka
 +
| bátil-àswu
 +
| slowčina
 +
| Ačum.: batdi; batdilóo
 +
|}
 +
 
 +
== Słowa kotrež móžeja pódla toho stać / nàbi-détatvari sónori ==
 +
Indefinitny artikl njeeksistuje; eksistuje jenož definitny artikl '''tla''' za wšě [[splah]]i, [[pad]]y a [[čisło|čisła]]. Wón přeco steji před potrjechenym substantiwom. Jenož so móže wotwodźenki na -a njebazoweho [[tabelowy pronomen|tabeloweho pronomena]], [[numeral]]a a [[adjektiw]]a w tu naspomnjenym slědźe mjez to sadźić, na př.:
 +
 
 +
{| class="prettytable"
 +
| tla kum tlústari peosori
 +
| tři tołste psy
 +
|-
 +
| tla témilanari śaś kárari mícori
 +
| tudyše šěsć čornych kóčkow
 +
|}
 +
 
 +
Jeli prědku steji tabelowy pronomen na -e abo -a kaž na př. '''téme, núje, kve, náne, jóŋke''' abo '''téma, núja, kva, nána''' resp. '''jóŋka''', potom ženje so njemóže artikl wužiwać, na př..:
 +
 
 +
{| class="prettytable"
 +
| téme gúrda gójro
 +
| tute hrozne dźěćo
 +
|-
 +
| kveri pit láwl-ajpari línturi
 +
| kotre pjeć rady spěwacych ptakow
 +
|}
 +
Samsnje tež artikl ženje njesteji při wužiću někajkeho posesiwneho pronomena, na př.:
 +
{| class="prettytable"
 +
| múde míci tenjáwka
 +
| moja kóčka mjawča
 +
|-
 +
| énsaj múa zívajko
 +
| w mojim bydlenju
 +
|}
 +
Adjektiw tež móže sćěhować, ale tabelowe pronomeny '''téme''' hač '''jóŋka''', numeral a artikl '''tla''' ženje njemóžeja, na př.
 +
{| class="prettytable"
 +
| tla gao íśiri tlústimari
 +
| dźewjeć pumpatych žonow
 +
|-
 +
| núje mója bámbo cádla
 +
| tute rjane dźěćo syte
 +
|}
 +
Nimo horjeka naspomnjenych słowow tež prepozicije jako subklasa apozicijow steja před potrjechenym substantiwom, na př.:
 +
{| class="prettytable"
 +
| úpsaj tla àplo-púmu
 +
| na jabłučinje
 +
|-
 +
| béjsaj tla gjúpa pójku
 +
| při hłupym hólcu
 +
|}
 +
Ale postpozicije jako druha subklasa apozicijow přeco dyrbja po substantiwje sćěhować, kotryž potom so w postpozitiwje jewi, na př.:
 +
{| class="prettytable"
 +
| vípsal góril úpvosaj
 +
| na wysokim mosće
 +
|-
 +
| kum díparil tóvuril béjvosaj
 +
| př třoch hłubokich jězorach
 +
|}
 +
PŘI: Ty wěsće sy tu dohladał, zo w tajkich padach słowoslěd Kitakšćiny scyła wjace njeje podobna k Esperantiskemu abo serbskemu. To scyła je typiska za tajke konstrukcije, kotrychž model so w finougriskich, turkskich a druhich aglutinowacych rěčacj jewi.
 +
 
 +
== Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori ==
 +
{| class="prettytable"
 +
! &nbsp;
 +
! słowa
 +
! synonimy
 +
! esperantsce
 +
! serbsce
 +
! etymon
 +
|-
 +
| 1.
 +
|  átah
 +
|  bápu, tátu
 +
|  patro, paĉjo
 +
|  nan, papa, nank
 +
|  Hur.: at'aj, Ur.: atë, Gt.: atta, Het.: attas,
 +
Gr.: atta, Lat.: atta, Alb.: atë, … 
 +
|-
 +
| 2.
 +
| doj
 +
| cúi
 +
| paro
 +
| par
 +
| Vj.: đôi
 +
|-
 +
| 3.
 +
| feŋ
 +
| dáku, wádo
 +
| danko
 +
| dźak
 +
| Jendźel.: thank
 +
|-
 +
| 4.
 +
| kaw (<kaú)
 +
| &nbsp;
 +
| bovo
 +
| howjado
 +
| Jendźel.: cow, Sur.: kaw, Pld.: Kauh
 +
|-
 +
| 5.
 +
| vôvaw
 +
| peóso
 +
| hundo, hundeto
 +
| pos, psyk
 +
| Něm.: Wauwau
 +
|}
 +
[[Kategorija:Słowna družina]]
 +
 
 +
[[eo:Substantivo]]

Aktualna wersija wot 18:02, 16. jun 2011

Wobsah

Přiznamjenja

Jeho wažniše přiznamjo je skłonjujomnosć, kotrež so ze sufiksami stanje. Eksistuja tři typow skłonjowanskich sufiksow: jedyn za čisło, a jedyn za pad. Třeći typ sufiksa faktisce je konjugaciski, dokelž wupraji čas.

Nimo toho substantiw móže jedyn ze sćěhowacych kóncowkow měć:

kóncowka ród modele
-i žónski Sans.: -ī/-nī, Rom.: -i/-ni; Malt.: -i (#1); Kvn.: -i (#2)
-o neutralny Sl.: -o #3
-u muski Div.: -u (#4); Malt.: -u (#5); Kvn.: -u (#6), Klk.: -u (#7)
  • #1: vuci "hłós"
  • #2: W quendi 'Elbenfrau', aini 'Heilige', heri 'Herrin, Frau', tári 'Königin'
  • #3: Rus.: вино [vino], Pl./Sor.: wino, Čěsk./Słwk.: vino
  • #4: Gt.: sunus, Lit.: sūnùs, Sans.: sūnus, St.Jendźel./Frs./Pld./St.Něm.: sunu "syn"; Germ.: magu 'Sohn'
  • #5: seklu "lětstotk"
  • #6: W quendu 'Elbenmann', ainu 'Heiliger', heru 'Herr, Meister', hanu 'Männchen, Mann'
  • #7: manu "muž", abu "ja", ebu "ty", ibu "wón", su "so" Rěč wunamakana wot Markus Heupel

Jenož mało nimaja tajku wokalnu kóncowku. Ale słowotwórba móže činić, zo samo wone přijimuja znajmjeńša njeneutralnu kóncowku zo by ród wuprajić. Na př.: kaw "howjado" > káwi "kruwa".

Za čas nałožowanja słowotwórboweho systema so móže změna roda stać.

Rozeznawanje rodow so je za čas wuwića Kitakšćiny změniło.

Rozdźěle / únsuri

Zwěrjata a čłowjekojo / êlukori va gúmori

Jeli dźe w zdónku wo žiwoch kotryž so po splahu rozeznawa (na př. kóń, pos a.d.), bazowa forma kónči na -o (Wona jenož naspomni družinu), forma na -i je žónska a forma na -u je muska po splahu potrjecheneho bytosće (zwěrjo abo čłowjek). Forma za potomnika so twori z pomocu sufiksa -ok-, na př.: ádvo "kóń" > ádvoko "žrěbjo". Jeli je trěbno, tež tu je móžno rozeznawać po splahu, kaž před tym naspomnjene.

Rostliny / zóltukori

Jeli dźe wo rostliny, je móžno rozeznawać mjez rostlinami a jich płodami. To so po štyrimi wašnjemi stanje.

  1. Słowo za rostlinu kónči na -i abo -u, a potrjecheny płód kónči na -o, na př.:
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
kílni dub kílno žołdź Arm.: kalin (gen.) kalnoy; kalni;

Lit.: gylė, gìlė, St.Pr.: gile
indímu citronowc indímo citrona Knjr.: indimu
icúŋi oranžowc icúŋo oranža Knjr.: icunga
  1. Słowo za płód kónči na jednym z móžnych kóncowkow. Potom słowo za rostlinu so twori z pomocu sufiksa -ilć- (z Snč.: -íłč). Płód njerosće na štomje, ale na kerku abo něčo tajke.
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
málseŋi holanska jahodka málseŋ-ilći kerk z holanskimi jahodkami Snĉ.: mal´sëŋ / mal´sëŋíłč
kémkwi kosmačka kémkw-ilći kosmačkowc Snč.: qemk´w / qemk´wíłč
tílkwo truskalca tílkw-ilćo truskalcowa rostlina Snĉ.: t´il´ëqw / t´il´ëqwíłč
rétki rjetkej rétk-ilći rjetkej (rostlina) Cig.: retka (Pl.) retki
pápu bob páp-ilću buna Fin.: papu
brámlu ćernjowka bráml-ilću ćernjowc Skot.: brammle [braml]
malíni malena malín-ilći malenowc Rus.: малина [malina]
pómsi tomata póms-ilći tomatowc wun.
  1. Słowo za płód kónči na -o. Rostlina so twori z pomocu -púmu "štom" abo podobneje zestajenki.
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
áplo jabłuko àplo-púmu jabłučina Pld.: Appel
  1. Baza je płód, kotryž rosće na štomje. Rostlina so twori z -aswu (z: Ačum.: aswu 'tree')
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
áplo jabłuko ápl-aswu jabłučina Pld.: Appel
bátili slowka bátil-àswu slowčina Ačum.: batdi; batdilóo

Słowa kotrež móžeja pódla toho stać / nàbi-détatvari sónori

Indefinitny artikl njeeksistuje; eksistuje jenož definitny artikl tla za wšě splahi, pady a čisła. Wón přeco steji před potrjechenym substantiwom. Jenož so móže wotwodźenki na -a njebazoweho tabeloweho pronomena, numerala a adjektiwa w tu naspomnjenym slědźe mjez to sadźić, na př.:

tla kum tlústari peosori tři tołste psy
tla témilanari śaś kárari mícori tudyše šěsć čornych kóčkow

Jeli prědku steji tabelowy pronomen na -e abo -a kaž na př. téme, núje, kve, náne, jóŋke abo téma, núja, kva, nána resp. jóŋka, potom ženje so njemóže artikl wužiwać, na př..:

téme gúrda gójro tute hrozne dźěćo
kveri pit láwl-ajpari línturi kotre pjeć rady spěwacych ptakow

Samsnje tež artikl ženje njesteji při wužiću někajkeho posesiwneho pronomena, na př.:

múde míci tenjáwka moja kóčka mjawča
énsaj múa zívajko w mojim bydlenju

Adjektiw tež móže sćěhować, ale tabelowe pronomeny téme hač jóŋka, numeral a artikl tla ženje njemóžeja, na př.

tla gao íśiri tlústimari dźewjeć pumpatych žonow
núje mója bámbo cádla tute rjane dźěćo syte

Nimo horjeka naspomnjenych słowow tež prepozicije jako subklasa apozicijow steja před potrjechenym substantiwom, na př.:

úpsaj tla àplo-púmu na jabłučinje
béjsaj tla gjúpa pójku při hłupym hólcu

Ale postpozicije jako druha subklasa apozicijow přeco dyrbja po substantiwje sćěhować, kotryž potom so w postpozitiwje jewi, na př.:

vípsal góril úpvosaj na wysokim mosće
kum díparil tóvuril béjvosaj př třoch hłubokich jězorach

PŘI: Ty wěsće sy tu dohladał, zo w tajkich padach słowoslěd Kitakšćiny scyła wjace njeje podobna k Esperantiskemu abo serbskemu. To scyła je typiska za tajke konstrukcije, kotrychž model so w finougriskich, turkskich a druhich aglutinowacych rěčacj jewi.

Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori

  słowa synonimy esperantsce serbsce etymon
1. átah bápu, tátu patro, paĉjo nan, papa, nank Hur.: at'aj, Ur.: atë, Gt.: atta, Het.: attas,

Gr.: atta, Lat.: atta, Alb.: atë, …
2. doj cúi paro par Vj.: đôi
3. feŋ dáku, wádo danko dźak Jendźel.: thank
4. kaw (<kaú)   bovo howjado Jendźel.: cow, Sur.: kaw, Pld.: Kauh
5. vôvaw peóso hundo, hundeto pos, psyk Něm.: Wauwau
Z http://hsb.kitakujo.de/w/index.php?title=Substantiw
Wosobinske nastroje
W druhich rěčach