Substantiw
z Kitakija
S (21 versioj: Enhava paĝo) |
S (formatigo, interna ligilo) |
||
| Rjadka 1: | Rjadka 1: | ||
== Trajtoj == | == Trajtoj == | ||
| - | Ĝia plej grava trajto estas la deklinacieblo, kiu okazas per sufiksoj. Ekzistas tri tipoj de deklinaciaj sufiksoj: unu por la numero, kaj unu por la [[kazo]]. Tria tipo de sufikso fakte estas konjugacia, ĉar ĝi esprimas tempon. | + | Ĝia plej grava trajto estas la deklinacieblo, kiu okazas per sufiksoj. Ekzistas tri tipoj de deklinaciaj sufiksoj: unu por la [[Numeraj signoj|numero]], kaj unu por la [[kazo]]. Tria tipo de sufikso fakte estas konjugacia, ĉar ĝi esprimas [[Tempindikiloj|tempon]]. |
Krome substantivo povas havi unu el la jenaj finaĵoj: | Krome substantivo povas havi unu el la jenaj finaĵoj: | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
! finaĵo | ! finaĵo | ||
! genro | ! genro | ||
| Rjadka 45: | Rjadka 45: | ||
#La vorto pri planto finiĝas je -i aŭ -u, kaj la koncerna frukto finiĝas je -o, ekz.: | #La vorto pri planto finiĝas je -i aŭ -u, kaj la koncerna frukto finiĝas je -o, ekz.: | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
! Baza formo | ! Baza formo | ||
! Senco | ! Senco | ||
| Rjadka 74: | Rjadka 74: | ||
#La vorto pri la frukto finiĝas je unu el la eblaj finaĵoj. Tiam la vorto pri la planto estas formata per la sufikso -ilć- (el Snĉ.: -íłč). La frukto ne kreskas sur arbo, sed sur arbusto aŭ io tia. | #La vorto pri la frukto finiĝas je unu el la eblaj finaĵoj. Tiam la vorto pri la planto estas formata per la sufikso -ilć- (el Snĉ.: -íłč). La frukto ne kreskas sur arbo, sed sur arbusto aŭ io tia. | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
! Baza formo | ! Baza formo | ||
! Senco | ! Senco | ||
| Rjadka 130: | Rjadka 130: | ||
|} | |} | ||
#La vorto pri la frukto finiĝas je -o. La planto formiĝas per -púmu "arbo" aŭ simila kunmeto. | #La vorto pri la frukto finiĝas je -o. La planto formiĝas per -púmu "arbo" aŭ simila kunmeto. | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
! Baza formo | ! Baza formo | ||
! Senco | ! Senco | ||
| Rjadka 144: | Rjadka 144: | ||
|} | |} | ||
#La bazo estas frukto, kiu kreskas sur arbo. La planto formiĝas per -aswu (el: Aĉum.: aswu 'tree') | #La bazo estas frukto, kiu kreskas sur arbo. La planto formiĝas per -aswu (el: Aĉum.: aswu 'tree') | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
! Baza formo | ! Baza formo | ||
! Senco | ! Senco | ||
| Rjadka 167: | Rjadka 167: | ||
Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita '''tla''' por ĉiuj [[genro|genroj]], [[kazo|kazoj]] kaj [[nombro|nombroj]]. Ĝi ĉiam staras antaŭ la koncerna substantivo. Nur interŝoveblas derivaĵoj je -a de nebaza [[tabelpronomo]], [[numeralo]] kaj [[adjektivo]] en la ĉi-menciita sekvo, ekz.: | Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita '''tla''' por ĉiuj [[genro|genroj]], [[kazo|kazoj]] kaj [[nombro|nombroj]]. Ĝi ĉiam staras antaŭ la koncerna substantivo. Nur interŝoveblas derivaĵoj je -a de nebaza [[tabelpronomo]], [[numeralo]] kaj [[adjektivo]] en la ĉi-menciita sekvo, ekz.: | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
| tla kum tlústari peosori | | tla kum tlústari peosori | ||
| la tri dikaj hundoj | | la tri dikaj hundoj | ||
| Rjadka 177: | Rjadka 177: | ||
Se antaŭiras tabelpronomo je -e aŭ -a kiel '''téme, núje, kve, náne, jóŋke''' aŭ '''téma, núja, kva, nána''' resp. '''jóŋka''' neniam uzeblas la artikolo, ekz.: | Se antaŭiras tabelpronomo je -e aŭ -a kiel '''téme, núje, kve, náne, jóŋke''' aŭ '''téma, núja, kva, nána''' resp. '''jóŋka''' neniam uzeblas la artikolo, ekz.: | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
| téme gúrda gójro | | téme gúrda gójro | ||
| ĉi tiu malbela infanaĉo | | ĉi tiu malbela infanaĉo | ||
| Rjadka 185: | Rjadka 185: | ||
|} | |} | ||
Same ankaŭ la artikolo neniam staras ĉe uzado de iu posesiva pronomo, ekz.: | Same ankaŭ la artikolo neniam staras ĉe uzado de iu posesiva pronomo, ekz.: | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
| múde míci tenjáwka | | múde míci tenjáwka | ||
| mia katino miaŭas | | mia katino miaŭas | ||
| Rjadka 193: | Rjadka 193: | ||
|} | |} | ||
La adjektivo ankaŭ povas sekvi, la tabelpronomoj '''téme''' ĝis '''jóŋka''', la numeralo kaj la artikolo '''tla''' neniam, ekz. | La adjektivo ankaŭ povas sekvi, la tabelpronomoj '''téme''' ĝis '''jóŋka''', la numeralo kaj la artikolo '''tla''' neniam, ekz. | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
| tla gao íśiri tlústimari | | tla gao íśiri tlústimari | ||
| la naŭ virinoj diketa | | la naŭ virinoj diketa | ||
| Rjadka 201: | Rjadka 201: | ||
|} | |} | ||
Krom la supre menciitaj vortoj ankaŭ prepozicioj kiel subklaso de la apozicioj staras antaŭ la koncerna substantivo, ekz.: | Krom la supre menciitaj vortoj ankaŭ prepozicioj kiel subklaso de la apozicioj staras antaŭ la koncerna substantivo, ekz.: | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
| úpsaj tla àplo-púmu | | úpsaj tla àplo-púmu | ||
| sur la pom-arbo | | sur la pom-arbo | ||
| Rjadka 209: | Rjadka 209: | ||
|} | |} | ||
Sed postpozicioj kiel alia subklaso de apozicioj ĉiam devas sekvi post substantivo, kiu tiam aperas en la postpozitivo, ekz.: | Sed postpozicioj kiel alia subklaso de apozicioj ĉiam devas sekvi post substantivo, kiu tiam aperas en la postpozitivo, ekz.: | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
| vípsal góril úpvosaj | | vípsal góril úpvosaj | ||
| sur la alta monto | | sur la alta monto | ||
| Rjadka 219: | Rjadka 219: | ||
== Senfinaĵaj substantivoj / paántasari nàmi-sónori == | == Senfinaĵaj substantivoj / paántasari nàmi-sónori == | ||
| - | {| | + | {| class="prettytable" |
! | ! | ||
! vortoj | ! vortoj | ||
Wersija z 14:54, 27. meje 2011
Wobsah |
Trajtoj
Ĝia plej grava trajto estas la deklinacieblo, kiu okazas per sufiksoj. Ekzistas tri tipoj de deklinaciaj sufiksoj: unu por la numero, kaj unu por la kazo. Tria tipo de sufikso fakte estas konjugacia, ĉar ĝi esprimas tempon.
Krome substantivo povas havi unu el la jenaj finaĵoj:
| finaĵo | genro | modeloj |
|---|---|---|
| -i | ingenra | Sans.: -ī/-nī, Rom.: -i/-ni; Malt.: -i (#1); Kvn.: -i (#2) |
| -o | neŭtra | Sl.: -o #3 |
| -u | virgenra | Div.: -u (#4); Malt.: -u (#5); Kvn.: -u (#6), Klk.: -u (#7) |
Nur malmultaj ne havas tian vokalan finaĵon. Sed la vortfarado povas kaŭzi, ke eĉ ili alprenas almenaŭ mal-neŭtran finaĵon por esprimi genron. Ekz.: kaw "bovo" > káwi "bovino".
Dum la aplikado de la vortfara sistemo povas okazi ŝanĝiĝo de la genro.
La genrodistingo ŝanĝiĝis dum la evoluo de la Kitaka lingvo.
Distingoj / únsuri
Bestoj kaj homoj / êlukori va gúmori
Se temas en la radiko pri vivaĵo distinganta seksojn (ekz. ĉevalo, hundo k.a.), la baza formo finiĝas je -o (Ĝi nur mencias la specon), la formo je -i estas ina kaj la formo je -u estas vira laŭ la sekso de la koncerna estaĵo (besto aŭ homo). La formo por ido estas farata per la sufikso -ok-, ekz.: ádvo "ĉevalo" > ádvoko "ĉevalido". Se necesas, ankaŭ ĉi tie eblas distingi laŭ la sekso, kiel antaŭe menciita.
Plantoj / zóltukori
Se temas pri plantoj, eblas distingi inter planto kaj ties frukto. Tio okazas laŭ kvar manieroj.
- La vorto pri planto finiĝas je -i aŭ -u, kaj la koncerna frukto finiĝas je -o, ekz.:
| Baza formo | Senco | Devena formo | Senco | Etimo |
|---|---|---|---|---|
| kílni | kverko | kílno | glano | Arm.: kalin (gen.) kalnoy; kalni;
Lit.: gylė, gìlė, Mn.Pr.: gile |
| indímu | citron-arbo | indímo | citrono | Knjr.: indimu |
| icúŋi | oranĝ-arbo | icúŋo | oranĝo | Knjr.: icunga |
- La vorto pri la frukto finiĝas je unu el la eblaj finaĵoj. Tiam la vorto pri la planto estas formata per la sufikso -ilć- (el Snĉ.: -íłč). La frukto ne kreskas sur arbo, sed sur arbusto aŭ io tia.
| Baza formo | Senco | Devena formo | Senco | Etimo |
|---|---|---|---|---|
| málseŋi | mirtelo | málseŋ-ilći | mirtelujo | Snĉ.: mal´sëŋ / mal´sëŋíłč |
| kémkwi | groso | kémkw-ilći | grosujo | Snĉ.: qemk´w / qemk´wíłč |
| tílkwo | frago | tílkw-ilćo | fragujo | Snĉ.: t´il´ëqw / t´il´ëqwíłč |
| rétki | rafano | rétk-ilći | rafano (planto) | Cig.: retka (Pl.) retki |
| pápu | fazeolo | páp-ilću | fazeolujo | Fin.: papu |
| brámlu | rubuso | bráml-ilću | rubusujo | Skot.: brammle [braml] |
| malíni | frambo | malín-ilći | frambujo | Rus.: малина [malina] |
| pómsi | tomato | póms-ilći | tomatujo | inv. |
- La vorto pri la frukto finiĝas je -o. La planto formiĝas per -púmu "arbo" aŭ simila kunmeto.
| Baza formo | Senco | Devena formo | Senco | Etimo |
|---|---|---|---|---|
| áplo | pomo | àplo-púmu | pom-arbo | Pld.: Appel |
- La bazo estas frukto, kiu kreskas sur arbo. La planto formiĝas per -aswu (el: Aĉum.: aswu 'tree')
| Baza formo | Senco | Devena formo | Senco | Etimo |
|---|---|---|---|---|
| áplo | pomo | ápl-aswu | pom-arbo | Pld.: Appel |
| bátili | pruno | bátil-àswu | prun-arbo | Aĉum.: batdi; batdilóo |
Apudmeteblaj vortoj / nàbi-détatvari sónori
Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita tla por ĉiuj genroj, kazoj kaj nombroj. Ĝi ĉiam staras antaŭ la koncerna substantivo. Nur interŝoveblas derivaĵoj je -a de nebaza tabelpronomo, numeralo kaj adjektivo en la ĉi-menciita sekvo, ekz.:
| tla kum tlústari peosori | la tri dikaj hundoj |
| tla témilanari śaś kárari mícori | la ĉi-tieaj ses nigraj katoj |
Se antaŭiras tabelpronomo je -e aŭ -a kiel téme, núje, kve, náne, jóŋke aŭ téma, núja, kva, nána resp. jóŋka neniam uzeblas la artikolo, ekz.:
| téme gúrda gójro | ĉi tiu malbela infanaĉo |
| kveri pit láwl-ajpari línturi | kiuj kvin kantemaj birdoj |
Same ankaŭ la artikolo neniam staras ĉe uzado de iu posesiva pronomo, ekz.:
| múde míci tenjáwka | mia katino miaŭas |
| énsaj múa zívajko | en mia loĝejo |
La adjektivo ankaŭ povas sekvi, la tabelpronomoj téme ĝis jóŋka, la numeralo kaj la artikolo tla neniam, ekz.
| tla gao íśiri tlústimari | la naŭ virinoj diketa |
| núje mója bámbo cádla | tiu bela infano sata |
Krom la supre menciitaj vortoj ankaŭ prepozicioj kiel subklaso de la apozicioj staras antaŭ la koncerna substantivo, ekz.:
| úpsaj tla àplo-púmu | sur la pom-arbo |
| béjsaj tla gjúpa pójku | ĉe la stulta knabo |
Sed postpozicioj kiel alia subklaso de apozicioj ĉiam devas sekvi post substantivo, kiu tiam aperas en la postpozitivo, ekz.:
| vípsal góril úpvosaj | sur la alta monto |
| kum díparil tóvuril béjvosaj | ĉe tri profundaj lagoj |
RIM: Vi certe rimarkis ĉi tie, ke en tiaj kazoj la vortsekvo de la Kitaka tute ne plu similas al la Esperanta. Tio tute tipas por tiaj konstruoj, kies modelo aperas en finnougraj, tjurkaj kaj aliaj aglutinaj lingvoj.
Senfinaĵaj substantivoj / paántasari nàmi-sónori
| vortoj | sinonimoj | esperante | etimo | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | átah | bápu, tátu | patro, paĉjo | Hur.: at'aj, Ur.: atë, Gt.: atta, Het.: attas,
Gr.: atta, Lat.: atta, Alb.: atë, … |
| 2. | doj | cúi | paro | Vj.: đôi |
| 3. | feŋ | dáku, wádo | danko | Angl.: thank |
| 4. | kaw (<kaú) | bovo | Angl.: cow, Sur.: kaw, Pld.: Kauh | |
| 5. | vôvaw | peóso | hundo, hundeto | Ger.: Wauwau |
