Substantiw

z Kitakija

(rozdźěl mjez wersijomaj)
Dźi do: Nawigacija, Pytać
S (→Senfinaĵaj substantivoj / paántasari nàmi-sónori: přełožk)
(→Apudmeteblaj vortoj / nàbi-détatvari sónori: přełožk)
Rjadka 166: Rjadka 166:
|}
|}
-
== Apudmeteblaj vortoj / nàbi-détatvari sónori ==
+
== Słowa kotrež móžeja pódla toho stać / nàbi-détatvari sónori ==
-
Artikolo nedifinita ne ekzistas; ekzistas nur artikolo difinita '''tla''' por ĉiuj [[genro|genroj]], [[kazo|kazoj]] kaj [[nombro|nombroj]]. Ĝi ĉiam staras antaŭ la koncerna substantivo. Nur interŝoveblas derivaĵoj je -a de nebaza [[tabelpronomo]], [[numeralo]] kaj [[adjektivo]] en la ĉi-menciita sekvo, ekz.:
+
Indefinitny artikl njeeksistuje; eksistuje jenož definitny artikl '''tla''' za wšě [[splah]]i, [[pad]]y a [[čisło|čisła]]. Wón přeco steji před potrjechenym substantiwom. Jenož so móže wotwodźenki na -a njebazoweho [[tabelowy pronomen|tabeloweho pronomena]], [[numeral]]a a [[adjektiw]]a w tu naspomnjenym slědźe mjez to sadźić, na př.:
{| class="prettytable"
{| class="prettytable"
| tla kum tlústari peosori
| tla kum tlústari peosori
-
| la tri dikaj hundoj
+
| tři tołste psy
|-
|-
| tla témilanari śaś kárari mícori
| tla témilanari śaś kárari mícori
-
| la ĉi-tieaj ses nigraj katoj
+
| tudyše šěsć čornych kóčkow
|}
|}
-
Se antaŭiras tabelpronomo je -e aŭ -a kiel '''téme, núje, kve, náne, jóŋke''' aŭ '''téma, núja, kva, nána''' resp. '''jóŋka''' neniam uzeblas la artikolo, ekz.:
+
Jeli prědku steji tabelowy pronomen na -e abo -a kaž na př. '''téme, núje, kve, náne, jóŋke''' abo '''téma, núja, kva, nána''' resp. '''jóŋka''', potom ženje so njemóže artikl wužiwać, na př..:
{| class="prettytable"
{| class="prettytable"
| téme gúrda gójro
| téme gúrda gójro
-
| ĉi tiu malbela infanaĉo
+
| tute hrozne dźěćo
|-
|-
| kveri pit láwl-ajpari línturi
| kveri pit láwl-ajpari línturi
-
| kiuj kvin kantemaj birdoj
+
| kotre pjeć rady spěwacych ptakow
|}
|}
-
Same ankaŭ la artikolo neniam staras ĉe uzado de iu posesiva pronomo, ekz.:
+
Samsnje tež artikl ženje njesteji při wužiću někajkeho posesiwneho pronomena, na př.:
{| class="prettytable"
{| class="prettytable"
| múde míci tenjáwka
| múde míci tenjáwka
-
| mia katino miaŭas
+
| moja kóčka mjawča
|-
|-
| énsaj múa zívajko
| énsaj múa zívajko
-
| en mia loĝejo
+
| w mojim bydlenju
|}
|}
-
La adjektivo ankaŭ povas sekvi, la tabelpronomoj '''téme''' ĝis '''jóŋka''', la numeralo kaj la artikolo '''tla''' neniam, ekz.
+
Adjektiw tež móže sćěhować, ale tabelowe pronomeny '''téme''' hač '''jóŋka''', numeral a artikl '''tla''' ženje njemóžeja, na př.
{| class="prettytable"
{| class="prettytable"
| tla gao íśiri tlústimari
| tla gao íśiri tlústimari
-
| la naŭ virinoj diketa 
+
| dźewjeć pumpatych žonow
|-
|-
| núje mója bámbo cádla
| núje mója bámbo cádla
-
| tiu bela infano sata
+
| tute rjane dźěćo syte
|}
|}
-
Krom la supre menciitaj vortoj ankaŭ prepozicioj kiel subklaso de la apozicioj staras antaŭ la koncerna substantivo, ekz.:
+
Nimo horjeka naspomnjenych słowow tež prepozicije jako subklasa apozicijow steja před potrjechenym substantiwom, na př.:
{| class="prettytable"
{| class="prettytable"
| úpsaj tla àplo-púmu
| úpsaj tla àplo-púmu
-
| sur la pom-arbo
+
| na jabłučinje
|-
|-
| béjsaj tla gjúpa pójku
| béjsaj tla gjúpa pójku
-
| ĉe la stulta knabo
+
| při hłupym hólcu
|}
|}
-
Sed postpozicioj kiel alia subklaso de apozicioj ĉiam devas sekvi post substantivo, kiu tiam aperas en la postpozitivo, ekz.:
+
Ale postpozicije jako druha subklasa apozicijow přeco dyrbja po substantiwje sćěhować, kotryž potom so w postpozitiwje jewi, na př.:
{| class="prettytable"
{| class="prettytable"
| vípsal góril úpvosaj
| vípsal góril úpvosaj
-
| sur la alta monto
+
| na wysokim mosće
|-
|-
| kum díparil tóvuril béjvosaj
| kum díparil tóvuril béjvosaj
-
| ĉe tri profundaj lagoj
+
| př třoch hłubokich jězorach
|}
|}
-
RIM: Vi certe rimarkis ĉi tie, ke en tiaj kazoj la vortsekvo de la Kitaka tute ne plu similas al la Esperanta. Tio tute tipas por tiaj konstruoj, kies modelo aperas en finnougraj, tjurkaj kaj aliaj aglutinaj lingvoj.
+
PŘI: Ty wěsće sy tu dohladał, zo w tajkich padach słowoslěd Kitakšćiny scyła wjace njeje podobna k Esperantiskemu abo serbskemu. To scyła je typiska za tajke konstrukcije, kotrychž model so w finougriskich, turkskich a druhich aglutinowacych rěčacj jewi.
== Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori ==
== Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori ==

Wersija z 18:00, 16. jun 2011

Wobsah

Přiznamjenja

Jeho wažniše přiznamjo je skłonjujomnosć, kotrež so ze sufiksami stanje. Eksistuja tři typow skłonjowanskich sufiksow: jedyn za čisło, a jedyn za pad. Třeći typ sufiksa faktisce je konjugaciski, dokelž wupraji čas.

Nimo toho substantiw móže jedyn ze sćěhowacych kóncowkow měć:

kóncowka ród modele
-i žónski Sans.: -ī/-nī, Rom.: -i/-ni; Malt.: -i (#1); Kvn.: -i (#2)
-o neutralny Sl.: -o #3
-u muski Div.: -u (#4); Malt.: -u (#5); Kvn.: -u (#6), Klk.: -u (#7)
  • #1: vuci "hłós"
  • #2: W quendi 'Elbenfrau', aini 'Heilige', heri 'Herrin, Frau', tári 'Königin'
  • #3: Rus.: вино [vino], Pl./Sor.: wino, Čěsk./Słwk.: vino
  • #4: Gt.: sunus, Lit.: sūnùs, Sans.: sūnus, St.Jendźel./Frs./Pld./St.Něm.: sunu "syn"; Germ.: magu 'Sohn'
  • #5: seklu "lětstotk"
  • #6: W quendu 'Elbenmann', ainu 'Heiliger', heru 'Herr, Meister', hanu 'Männchen, Mann'
  • #7: manu "muž", abu "ja", ebu "ty", ibu "wón", su "so" Rěč wunamakana wot Markus Heupel

Jenož mało nimaja tajku wokalnu kóncowku. Ale słowotwórba móže činić, zo samo wone přijimuja znajmjeńša njeneutralnu kóncowku zo by ród wuprajić. Na př.: kaw "howjado" > káwi "kruwa".

Za čas nałožowanja słowotwórboweho systema so móže změna roda stać.

Rozeznawanje rodow so je za čas wuwića Kitakšćiny změniło.

Rozdźěle / únsuri

Zwěrjata a čłowjekojo / êlukori va gúmori

Jeli dźe w zdónku wo žiwoch kotryž so po splahu rozeznawa (na př. kóń, pos a.d.), bazowa forma kónči na -o (Wona jenož naspomni družinu), forma na -i je žónska a forma na -u je muska po splahu potrjecheneho bytosće (zwěrjo abo čłowjek). Forma za potomnika so twori z pomocu sufiksa -ok-, na př.: ádvo "kóń" > ádvoko "žrěbjo". Jeli je trěbno, tež tu je móžno rozeznawać po splahu, kaž před tym naspomnjene.

Rostliny / zóltukori

Jeli dźe wo rostliny, je móžno rozeznawać mjez rostlinami a jich płodami. To so po štyrimi wašnjemi stanje.

  1. Słowo za rostlinu kónči na -i abo -u, a potrjecheny płód kónči na -o, na př.:
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
kílni dub kílno žołdź Arm.: kalin (gen.) kalnoy; kalni;

Lit.: gylė, gìlė, St.Pr.: gile
indímu citronowc indímo citrona Knjr.: indimu
icúŋi oranžowc icúŋo oranža Knjr.: icunga
  1. Słowo za płód kónči na jednym z móžnych kóncowkow. Potom słowo za rostlinu so twori z pomocu sufiksa -ilć- (z Snč.: -íłč). Płód njerosće na štomje, ale na kerku abo něčo tajke.
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
málseŋi holanska jahodka málseŋ-ilći kerk z holanskimi jahodkami Snĉ.: mal´sëŋ / mal´sëŋíłč
kémkwi kosmačka kémkw-ilći kosmačkowc Snč.: qemk´w / qemk´wíłč
tílkwo truskalca tílkw-ilćo truskalcowa rostlina Snĉ.: t´il´ëqw / t´il´ëqwíłč
rétki rjetkej rétk-ilći rjetkej (rostlina) Cig.: retka (Pl.) retki
pápu bob páp-ilću buna Fin.: papu
brámlu ćernjowka bráml-ilću ćernjowc Skot.: brammle [braml]
malíni malena malín-ilći malenowc Rus.: малина [malina]
pómsi tomata póms-ilći tomatowc wun.
  1. Słowo za płód kónči na -o. Rostlina so twori z pomocu -púmu "štom" abo podobneje zestajenki.
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
áplo jabłuko àplo-púmu jabłučina Pld.: Appel
  1. Baza je płód, kotryž rosće na štomje. Rostlina so twori z -aswu (z: Ačum.: aswu 'tree')
Bazowa forma Woznam Wotwodźenska forma Woznam Etymon
áplo jabłuko ápl-aswu jabłučina Pld.: Appel
bátili slowka bátil-àswu slowčina Ačum.: batdi; batdilóo

Słowa kotrež móžeja pódla toho stać / nàbi-détatvari sónori

Indefinitny artikl njeeksistuje; eksistuje jenož definitny artikl tla za wšě splahi, pady a čisła. Wón přeco steji před potrjechenym substantiwom. Jenož so móže wotwodźenki na -a njebazoweho tabeloweho pronomena, numerala a adjektiwa w tu naspomnjenym slědźe mjez to sadźić, na př.:

tla kum tlústari peosori tři tołste psy
tla témilanari śaś kárari mícori tudyše šěsć čornych kóčkow

Jeli prědku steji tabelowy pronomen na -e abo -a kaž na př. téme, núje, kve, náne, jóŋke abo téma, núja, kva, nána resp. jóŋka, potom ženje so njemóže artikl wužiwać, na př..:

téme gúrda gójro tute hrozne dźěćo
kveri pit láwl-ajpari línturi kotre pjeć rady spěwacych ptakow

Samsnje tež artikl ženje njesteji při wužiću někajkeho posesiwneho pronomena, na př.:

múde míci tenjáwka moja kóčka mjawča
énsaj múa zívajko w mojim bydlenju

Adjektiw tež móže sćěhować, ale tabelowe pronomeny téme hač jóŋka, numeral a artikl tla ženje njemóžeja, na př.

tla gao íśiri tlústimari dźewjeć pumpatych žonow
núje mója bámbo cádla tute rjane dźěćo syte

Nimo horjeka naspomnjenych słowow tež prepozicije jako subklasa apozicijow steja před potrjechenym substantiwom, na př.:

úpsaj tla àplo-púmu na jabłučinje
béjsaj tla gjúpa pójku při hłupym hólcu

Ale postpozicije jako druha subklasa apozicijow přeco dyrbja po substantiwje sćěhować, kotryž potom so w postpozitiwje jewi, na př.:

vípsal góril úpvosaj na wysokim mosće
kum díparil tóvuril béjvosaj př třoch hłubokich jězorach

PŘI: Ty wěsće sy tu dohladał, zo w tajkich padach słowoslěd Kitakšćiny scyła wjace njeje podobna k Esperantiskemu abo serbskemu. To scyła je typiska za tajke konstrukcije, kotrychž model so w finougriskich, turkskich a druhich aglutinowacych rěčacj jewi.

Bjezkóncowkowe substantiwy / paántasari nàmi-sónori

  słowa synonimy esperantsce serbsce etymon
1. átah bápu, tátu patro, paĉjo nan, papa, nank Hur.: at'aj, Ur.: atë, Gt.: atta, Het.: attas,

Gr.: atta, Lat.: atta, Alb.: atë, …
2. doj cúi paro par Vj.: đôi
3. feŋ dáku, wádo danko dźak Jendźel.: thank
4. kaw (<kaú)   bovo howjado Jendźel.: cow, Sur.: kaw, Pld.: Kauh
5. vôvaw peóso hundo, hundeto pos, psyk Něm.: Wauwau
Z http://hsb.kitakujo.de/w/index.php?title=Substantiw
Wosobinske nastroje